’موکي ۽ متارا ڪردار‘ شاھ لطيف جو عالمگير فڪر

February 20, 2017 at 11:01 pm

عزيز ڪنگراڻي

شاھ عبداللطيف ڀٽائي سنڌي ٻوليءَ جو اهڙو عظيم  شاعر آهي جنهن جي شاعري  ۾ فڪر ۽ ڏاهپ جون جڙون  سندس ذاتي وسيع مطالعي ۽ سماجي مشاهدي  جي اونهي سمنڊ  ۾کتل آهن. اهو ئي سبب آهي جو سندس اعلى  سوچ ۽ شعور جي عروج جون سرحدون لاحد ۽ عالمگيرآهن. شاعريءَ ۾ اهو ڪمال شاھ لطيف اهڃاڻي اظهار وسيلي ئي سموهيو آهي جنهنڪري سندس شعر ۾ فڪر ۽ خيال جون حدون ۽ سرحدون  زمان ۽ مڪان کان آجيون آهن. هن گهڻو تڻو سنڌ ۾ رائج ۽ سنڌ جي سرزمين سان لاڳاپيل قصن، ڪهاڻين ۽ آکاڻين جي ڪردارن کي علامتي انداز ۾  ڳاتو  ۽ شاعراڻي سوچ ۽ ڏاهپ  جي دائري ۾ وسعت ۽ آفاقيت پيدا ڪئي. شاھ جو شاعراڻو فڪر زمان ۽ مڪان جي قيد کان ان معنى ۾ آزاد آهي ته هن هڪ پل کي صدين ۾ سهيڙيو ۽ سمايو آهي. چند ڪردارن جي ويس ۾  دنيا جي هر انسان جو چهرو ڏيکاريو آهي. چند ڪهاڻين جو حوالو ڏئي هر ان ڪهاڻي جو تجزيو ڪيو آهي، جا دنيا جي  ڪنهن به ملڪ ۾ زنده حقيقت  طور ٻُڌي ۽ ٻُڌائي پئي وڃي. (1 ) سندس اظهار ۾ آفاقيت سندس اهڃاڻي ۽ علامتي اسلوب جي خوبي جي ڪري آهي، اُنڪري شاھ هر دؤر ۽ هر زماني جو، ديس ۽ دنيا جو مفڪر شاعر آهي.  سندس شاعريءَ جي مطالعي منجهان معلوم ٿئي ٿو ته شاھ لطيف جا اهڃاڻ رڳو مادي حقيقتون ناهن پر معنوي اشارا به آهن. سندس ڪهاڻيون ۽ انهن جا ڪردار رڳو انسان ناهن پر ان کان گهڻو اڳتي آفاقي حقيقتون آهن. (2) شاھ لطيف جي شاعريءَ ۾ تصوف جي فڪر تي غور ڪبو ته هڪ سيڪيولر سوچ فڪر وارو صوفي رهبر نظر اچي ٿو.  شاھ  صاحب صوفي شاعر هو  پر تصوف جي ان مسلڪ جو  قائل نه هو  جيڪو انسان کي تارڪ الدانيا بڻائي ڇڏي ٿو  .شاھ  صاحب  ان جي ابتڙ زندگي کي ماڻڻ جي تعليم ڏني آهي . شاھ صاحب  “طلب“ جو طرفدار آهي .سندس خيال ۾ “طلب “ هڪ  متحرڪ روح افزا  ۽ محو ۽ مشغول رکندڙ عمل آهي ڪنهن شيءِ کي ڳولڻ ۾ جيڪو انتظار،  چاھ ، هورا کورا ٿيندي آهي اها ان خوشي کان گهٽ نه آهي جا ان کي حاصل ڪرڻ تي  حاصل ٿيندي آهي،(3) انهيءَ لحاظ کان شاھ انسان جي  “نفسياتي ڪيفيتن” جو فطري شارح آهي، جو سندس اعلى شعور  ڄڻ انساني ڪيفيتن سان هم راز آهي. شاھ جي اعلى شعور جي انفراديت انهيءَ ۾ آهي جو  کيس پنهنجي ذاتي  حال ۽ مشاهدن ذريعي انساني رشتن، خاص طرح محبت ۽ پيار جي نازڪ مرحلن  تي اڀرندڙ اندروني احساسن ۽ نفسياتي ڪيفيتن جي پُوري ڄاڻ  ۽ آگاهي شامل آهي. (4 ) انهن ڪيفيتن، آدرشي سوچن ۽ خيالن جي آگاهي اهڃاڻ وسيلي بيان ڪري  ان کي هر دؤر ۽ هر صديءَ جي ڌڙڪن ۾ سمائي لافاني بڻايو . شاھ لطيف جو فڪرصرف پيار محبت  يا تصوف تائين محدود ناهي. هن آفاقي ۽ آدرشي انسان، سنڌي سماج جي مسئلن ۽ مامرن جو به باريڪ بينيءَ سان مشاهدو ڪيو ۽ انهن بابت گهري فڪر جي اپٽار ڪئي. شاھ  اهڙواعلى آدرشي رهبر هو جنهن جو سُٻنڌ عام ماڻهن سان سلهاڙيل هو. سندس شاعريءَ ۾ ڳاتل ڪردارن جو جائزو وٺون ٿا ته هن انهن ڪردارن ۽ ڌنڌن کي اهميت ڏني جن جو تعلق يا واهپو غريبن سان هو يا سندن مثبت  يا بهترروش عام اٻوجهه ماڻهن ڏانهن مائل هئي. مارئي جي نسبت سان مارئي سان گڏ شاھ لطيف ملير جي ماروئڙن کي اوليت ڏني آهي ۽ انهن جي نفسياتي ڪيفيتن جو مهندار بڻيل آهي  ۽ اهو اظهار فڪري توڙي فطري حوالي سان وطن ۽ وطن دوستيءَ جو لازوال، عالمگيري ۽ ڪائناتي پيغام آهي ۽ سندس اهو فڪر نه صرف سندس دور جو پر هر دؤر جو ترجمان آهي.  شاھ لطيف جي سورمن ۽ سورمين تي نظر ڪبي ته اهي پورهيت (عام) طبقي مان ئي هئا، جن کي هن کان اڳ دنيا جي عظيم شاعرن شاعري مان نيڪالي ڏئي ڇڏي هئي. (5) مطلب ته  دنيا جي شعري ادب جو جائزو وٺون ٿا ته ان ۾ اڪثريت سان درٻار يا مٿئين طبقي جي ترجماني ۽ ان جي شان شوڪت جي واکاڻ  ملي ٿي پر شاھ لطيف مٿئين طبقي بجاءِ هيٺئين ۽ پيڙيل طبقي جو رهنما  بڻجي اُن  ڪهاڻي  جي هر اُن ڪردار جي واکاڻ ڪئي جيڪو عام اجاريندڙ، عام جو ڌُر ۽ پاسدار رهيو. ڇاڪاڻ ته  شاھ لطيف جا ڪردار رڳو ڪردار ناهن. شاھ لطيف جا سُر رڳو ڪهاڻيون ناهن. شاھ لطيف جي سسئي رڳو ڌوٻيءَ جي ڌيءُ ناهي. شاھ لطيف جي مارئي رڳو مارن جي ڇوڪري ناهي. اهي ڪردار، پنهنجي ڪردار واري حيثيت کان اڳتي وڌي، اهڃاڻي طور تصور (Conception ) ٿي وڃن ٿا. (6)  اهڙن ڪردارن ۾ سنڌ ۾ مشهور ڏند ڪٿائي ڪهاڻي يا آکاڻي جا ڪردار موکي متارا به  شامل آهن جيڪي شاھ لطيف جي  شاعريءَ ۾ اهڃاڻي طور اعلى آدرش،  ڏاهپ، ڏات ۽ ساڃاھ جو امر تصور به آهن.
موکي ۽ متارن جي ڏند ڪٿا
موکيءَ ۽ متارن بابت آکاڻيءَ تي غور ڪجي ٿو ته آکاڻي جي بيان ۾ ئي وڏا تضاد موجود آهن. هن آکاڻيءَ يا قصي جي باري ۾ اسان جي عالمن ۽ محققن جي بيان ۾  فرق سبب آکاڻيءَ جي صحت ۽ هيئت مشڪوڪ ٿي وڃي ٿي.  انهن روايتن جي روشنيءَ ۾ چئي سگهجي ٿو ته ڪلاڙڪي ڌنڌي جي نسبت سان موکي متارن بابت ڏند ڪٿائي ڪهاڻي مشهور هُئي پر سربستو بيان ڪنهن وٽ به نه هئو. جنهن کي جيئن آيو ٿي بيان ڪري ٿي ڇڏيائين. ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ  ٽي روايتون  درج ڪندي لکي ٿو ته “چون ٿا  جڏهن مومل وڃي ڏاگهه چڙهي تڏهن سندس ٻانهي ناتر چيو ته هت ڪهڙو منهن وٺي ويهان؟ سو مال متاع کڻي سنڌ جي اڀرندي سرحد ڇڏي، الهندي جو رخ رکيائين. آخر اچي گڏاپ واري پَٽ ۾ پهتي، جتي اچي خيما کوڙي ويهي رهي.  اڳئين غم ٽارڻ لاءِ، هن شراب چڪائڻ جي بٺي بنائي مئخانو مچايو جتي پري پري کان پياڪ اچڻ لڳا. ڪجهه عرصي بعد ناتر هتي شادي ڪئي ۽ کيس ڌيءُ ڄائي، جنهن جو نالو رکيائين “موکي.” ان کان پوءِ  ٻه ٻيون ڌيئون ڄايس جن مان هڪ جو نالو “سونگل” ۽ ٻيءَ جو نالو سڦوران. موکي ماءُ سان گڏ انهيءَ ڀيڻي تي رهي باقي سونگل ۽ سڦوران پسگردائي ۾ پرڻايون ويون”. ٻي روايت موجب لکي ٿو “ڳالهه ٿا ڪن ته  ڪنهن زماني ۾ سنڌ ۾ ڪلالن (ڪلاڙن) جو پاڙو رهندو هو. سندن شراب جي هاڪ هر هنڌ هئي، جنهنڪري پري پري جا ماڻهو شوق ۾ ڇڪجي ايندا هئا. انهن جي اڳواڻ کي سڪي پني هڪڙي  سدا ملوڪ ڌي ڄائي هُئي جنهن جو نالو موکي رکيائين. سندس پيءُ  گذاري ويو،  جنهنڪري پيءُ جو سمورو ڪاروبار موکي پنهنجي سر پاڻ هلائڻ لڳي. انهيءَ زماني ۾ سِري (وچولي) ۾  ست جوان رهندا هئا سي متارا سڏبا هئا. اهي ست جوان گهوڙن تي چڙهي ملڪ پيا ووڙيندا هئا. سندن گذران  ڦر ۽ چوري تي هو.  جڏهن ته ٽين  درج ڪيل روايت ۾  لاڳاپو ئي الڳ آهي. ڊاڪٽر بلوچ لکي ٿو، “ڳالهه ڪندا آهن ته  برهمڻ آباد  شهر ۾  موکي نالي هڪڙي سهڻي عورت رهندي هئي، جنهن جا مائٽ ڪلاڙڪو ڌنڌو ڪندا هئا. جڏهن موکي جا مائٽ گذر ڪري ويا، تڏهن موکي به مائٽاڻو ڌنڌو اختيار ڪيو.”  (7)  هن قصي کي ع.ق شيخ  رقم ڪندي ٻُڌائي ٿو ته “مومل ۽ سومل  ڪي اڪيليون ڪين هيون، هنن سان گڏ شاهي محل ۾ سڄو اٽالو هو. نوڪر چاڪر  نوڪراڻيو ۽ ٻانهيون به هيون. سڀني کان سرس ته ٻانهي ناتر به هُئي. هُوءَ ست پيڙهين  کان ٻانهي هُئي. رنگ محل ۾ رهڻ واري ناتر کي ٽي ڌيئرون هيون. موکي، سونگل، سڦُوران. موکي سڀني ۾ وڏي هُئي. موکي سرڳ جي اپسرا ڪيئن نه ٿئي؟ راجا نند جي راڻي کيس پاليو هو ته ناتر ان کي نپايو هو. مومل جي ڏاگهه چڙهڻ کان پوءِ  ڪاڪ کان عمر ڪوٽ (امر ڪوٽ) اُتان خوف ۾  واپس ڪاڪ وڃڻ بدران  پنهنجي ٽنهي ڌيئرن ۽ مال سان اچي ڪؤنڪر جبل وٽ رهي. (8)

ڊاڪٽر بلوچ جي ڏنل هڪ روايت موجب مومل جي ٻانهي ناتر کي موکي ۽ ٻيون ڌيئرون گڏاپ ۾ ڄايون ۽ ع.ق شيخ موجب  ناتر کي موکي ۽ ٻيون ڌيئر   راجا نند جي محلات ۾  رهندي ڄايون هُيون. جڏهن ته ڊاڪٽر گر بخشاڻي شاھ جي سهيڙيل رسالي ۾ مومل جي داستان واري بيان ۾ نه  ناتر جي شراب واري اهڙي ڪِرتِ جو ذڪر ڪيو آهي ۽ نه  ئي سندس ڌيئرن جو ذڪر ڪيو آهي.  بهرحال ڪلالڪي ڌنڌي جي نسبت سان سنڌ سان تعلق رکندڙ  هيءُ آکاڻي سنڌ ۾ آڳاٽي وقت کان مشهور هئي ته شاھ لطيف جي زماني  ۾ پڻ عوام ۾ اڳ وانگر مقبول هئي.  شاھ لطيف هن آکاڻي کي سنڌ جي عوام ۾ مقبوليت جي ڪري اهميت ڏني.  شاھ لطيف جو موکي متارن واري ماڳ جو مشاهدو به ڪيل ڀانئجي ٿو. ان زماني ۾ هتان کان لاهوت توڙي هنگلاج ڏانهن رستو ويو پئي جيڪو اُتر طرف حب ندي پار ڪرڻ کان پوءِ لاهوت. ۽ اولهه طرف وندر کان يا حب کان هنگلاج  جا گس نڪتا پئي.هاڻ به لاهوت ڏانهن هتان رستو نڪري ٿو. هن رستي سان جوڳين، سنياسين، کاهوڙين  يا لاهوتين سان گڏ لاهوت يا  هنگلاج  جي سفر تي ويندي، موکيءَ جي موجوده ماڳ وٽان  گذرندي، متارن جي قبرن جو مشاهدو ڪندي پڻ لکائجي ٿو. اهو انومان سندس هيٺئين بيت منجهان بَکي ٿو، جنهن ۾ سَري يا شراب جي بَٺن يا بَٺيُن جي ڀرسان متارن جي بُٺيُن يا قبرن جي هجڻ ڏانهن اشارو موجود آهي:

موکي مَٺو نه گُهريا،  وِِهُه نه وهاٽيا،

سُرڪي ڪاڻ سيد چئي ، اتي ٿِي آٽيا،

جي ڳالِن ڳڱاٽيا، تن بَٺن پاسي بُٺيون. (9)     (هلندڙ)

آکاڻي بابت قياس آرايون